Wprowadzenie: Zawód Maszynisty – Kluczowa Rola i Perspektywy Zarobkowe

Wprowadzenie: Zawód Maszynisty – Kluczowa Rola i Perspektywy Zarobkowe

Kiedy patrzymy na pociąg sunący po torach, rzadko zastanawiamy się nad osobą, która nim steruje. A przecież to maszynista jest sercem i mózgiem każdej podróży kolejowej, zarówno pasażerskiej, jak i towarowej. To na jego barkach spoczywa odpowiedzialność za setki, a czasem tysiące ton ładunku lub życie setek pasażerów. Precyzja, koncentracja, znajomość przepisów i techniki – to tylko niektóre z cech, które musi posiadać profesjonalista na tym stanowisku. Nic więc dziwnego, że zawód maszynisty jest nie tylko prestiżowy, ale i dobrze wynagradzany. W tym artykule przyjrzymy się szczegółowo, ile zarabia maszynista w Polsce, co wpływa na jego wynagrodzenie i jakie perspektywy rozwoju czekają na osoby wybierające tę fascynującą ścieżkę kariery.

Rynek pracy w Polsce od lat mierzy się z deficytem wykwalifikowanych maszynistów. Starzejąca się kadra, rosnące wymogi technologiczne oraz dynamiczny rozwój infrastruktury kolejowej sprawiają, że popyt na tych specjalistów jest wysoki i stabilny. To z kolei przekłada się na atrakcyjne warunki zatrudnienia i rosnące zarobki, które czynią ten zawód coraz bardziej pożądanym. Przejdziemy przez wszystkie aspekty pensji maszynisty – od wynagrodzenia podstawowego, przez system dodatków, po premie i benefity pozapłacowe, a także omówimy różnice w zarobkach w zależności od doświadczenia, regionu czy rodzaju przewoźnika.

Kluczowe Czynniki Kształtujące Wynagrodzenie Maszynisty w Polsce

Zarobki maszynisty to temat złożony, na który wpływa wiele zmiennych. Nie ma jednej, stałej kwoty, którą każdy maszynista otrzymuje na koniec miesiąca. Wysokość pensji jest efektem kombinacji indywidualnych kwalifikacji, warunków rynkowych i specyfiki danego stanowiska. Poniżej przedstawiamy najważniejsze czynniki, które determinują, ile realnie zarabia maszynista:

Doświadczenie Zawodowe i Staż Pracy

To jeden z najbardziej fundamentalnych elementów. Maszynista na początku swojej kariery, tuż po zdobyciu świadectwa maszynisty i odbyciu stażu, naturalnie zarabia mniej niż jego doświadczeni koledzy. Początkowe wynagrodzenie ma charakter wprowadzający, dając czas na zdobycie praktycznych umiejętności i oswojenie się z realiami pracy. Typowo, nowo zatrudniony maszynista może liczyć na pensję oscylującą w granicach 5 000 – 7 000 zł brutto. Jednak wraz z każdym rokiem spędzonym za nastawnikiem, rośnie nie tylko pewność siebie i umiejętności, ale i wysokość wynagrodzenia. Maszyniści z kilkunastoletnim stażem, często pełniący funkcje mentorskie lub obsługujący bardziej skomplikowane szlaki czy nowoczesny tabor, mogą zarabiać znacznie powyżej średniej, nierzadko przekraczając 10 000 – 12 000 zł brutto.

Rodzaj Prowadzonego Taboru i Specjalizacja

Nie każdy pociąg to to samo. Istnieje znacząca różnica w obsłudze nowoczesnego pociągu dużych prędkości, takiego jak Pendolino, a manewrów na bocznicach przemysłowych czy prowadzenia ciężkich składów towarowych na długich dystansach. Maszyniści specjalizujący się w obsłudze konkretnego typu taboru (np. elektryczne zespoły trakcyjne, lokomotywy spalinowe, nowoczesne systemy sterowania ruchem) lub prowadzący pociągi o podwyższonym ryzyku (np. transport materiałów niebezpiecznych) mogą liczyć na dodatki specjalistyczne. Im wyższy stopień złożoności i odpowiedzialności związany z danym rodzajem pociągu, tym większe prawdopodobieństwo wyższego wynagrodzenia.

Przewoźnik Kolejowy

W Polsce rynek kolejowy to nie tylko PKP. Istnieje wiele spółek z grupy PKP (np. PKP Intercity, Polregio, PKP Cargo, PKP Szybka Kolej Miejska) oraz liczne firmy prywatne, zarówno zajmujące się przewozami towarowymi (np. CTL Logistics, Lotos Kolej, Orlen Koltrans), jak i pasażerskimi (np. Koleje Mazowieckie, Koleje Śląskie, Koleje Wielkopolskie). Każdy z tych podmiotów ma własną politykę wynagrodzeń, system premiowania i benefity. Generalnie, firmy prywatne często oferują nieco wyższe stawki podstawowe, aby przyciągnąć najlepszych specjalistów, podczas gdy spółki państwowe mogą kusić stabilnością zatrudnienia, szerszym pakietem socjalnym i ugruntowaną ścieżką kariery. Różnice mogą być znaczne, sięgając nawet kilku tysięcy złotych brutto miesięcznie.

Lokalizacja i Region Zatrudnienia

Podobnie jak w wielu innych branżach, także w kolejnictwie region ma znaczenie. W województwach, gdzie ruch kolejowy jest najbardziej intensywny, a zapotrzebowanie na maszynistów największe, pensje mogą być wyższe. Mowa tu przede wszystkim o Mazowszu (szczególnie aglomeracja warszawska) oraz Śląsku – regionach o wysokiej gęstości zaludnienia, rozwiniętej infrastrukturze przemysłowej i węzłach kolejowych. Większa konkurencja o pracowników oraz często wyższe koszty życia w tych regionach wymuszają na pracodawcach oferowanie lepszych warunków. Z kolei w województwach o mniejszym natężeniu ruchu kolejowego, takich jak Podlaskie czy Lubelskie, zarobki mogą kształtować się na nieco niższym poziomie. Jednak i tam niedobory kadrowe sprawiają, że oferty są coraz bardziej konkurencyjne.

Kwalifikacje Dodatkowe i Uprawnienia

Posiadanie dodatkowych uprawnień czy kwalifikacji, np. uprawnień do prowadzenia pociągów na konkretnych typach linii (np. na liniach z systemem ETCS), uprawnień do manewrowania ciężkim taborem, czy też znajomość języków obcych (co jest ważne na liniach transgranicznych), może znacząco wpłynąć na wysokość wynagrodzenia. Maszyniści, którzy inwestują w swój rozwój i poszerzają zakres swoich kompetencji, stają się bardziej wartościowymi pracownikami i mogą liczyć na lepsze warunki finansowe oraz szybszy awans.

Ile Realnie Zarabia Maszynista? Analiza Mediany i Widełek Płacowych

Zamiast podawać jedną „średnią”, która bywa myląca, lepiej jest posłużyć się medianą i widełkami płacowymi, aby uzyskać pełniejszy obraz zarobków maszynisty w Polsce. Mediana to wartość środkowa, co oznacza, że połowa wszystkich maszynistów zarabia powyżej tej kwoty, a druga połowa poniżej. Jest to wskaźnik mniej podatny na zniekształcenia przez skrajnie wysokie lub niskie zarobki.

Mediana Wynagrodzeń Maszynistów w 2025 Roku

Na dzień 27 czerwca 2025 roku, mediana zarobków maszynisty w Polsce oscyluje w okolicach 8 900 zł brutto miesięcznie. Przekłada się to na około 6 397 zł netto (na rękę) dla osoby zatrudnionej na umowę o pracę, bez dodatkowych ulg podatkowych. Warto podkreślić, że jest to dynamiczna wartość i może się zmieniać w zależności od aktualnej sytuacji na rynku pracy, inflacji oraz negocjacji płacowych w firmach kolejowych.

Analizując dokładniej rozkład wynagrodzeń, możemy zaobserwować następujące tendencje:

• Dolny kwartyl (25% najmniej zarabiających): Około 25% maszynistów otrzymuje wynagrodzenie poniżej 7 430 zł brutto miesięcznie. Są to zazwyczaj osoby na początku kariery, z mniejszym doświadczeniem, pracujące w mniejszych firmach lub w regionach o niższym koszcie życia.
• Górny kwartyl (25% najlepiej zarabiających): Natomiast 25% maszynistów, czyli najlepiej wynagradzana grupa, zarabia powyżej 11 120 zł brutto miesięcznie. W tej grupie znajdują się z reguły maszyniści z wieloletnim stażem, specjalizujący się w obsłudze skomplikowanych pociągów, pracujący dla dużych przewoźników (zwłaszcza prywatnych) lub w kluczowych węzłach komunikacyjnych.

Te dane jasno pokazują, że choć zawód maszynisty jest dobrze płatny, istnieje znaczna rozpiętość w zarobkach, co motywuje do ciągłego rozwoju i dążenia do pozycji w górnym kwartylu.

Wynagrodzenie Początkowe vs. Doświadczony Maszynista

Dla osób stawiających pierwsze kroki w zawodzie maszynisty, zarobki na start, jak wspomniano, są niższe. Mogą wynosić od 4 600 zł brutto (w przypadku PKP, prognozowane na 2025 rok) do wspomnianych 7 000 zł brutto w zależności od przewoźnika. Często jest to okres intensywnej nauki pod okiem doświadczonych kolegów, tzw. jazdy nadzorowane, co również wpływa na początkową stawkę.

W miarę zdobywania doświadczenia, umiejętności i kolejnych uprawnień, pensja maszynisty systematycznie rośnie. Po kilku latach pracy, maszynista może spodziewać się wynagrodzenia zbliżającego się do mediany, a po 5-10 latach – znacznie ją przekraczającego. Doświadczeni specjaliści, którzy opanowali obsługę różnych typów lokomotyw, posiadają szeroką wiedzę o sieci kolejowej i wykazują się nienaganną historią bezpieczeństwa, mogą liczyć na zarobki w przedziale 9 000 – 12 000 zł brutto, a w niektórych przypadkach, zwłaszcza z dodatkami za nadgodziny i pracę w trudnych warunkach, nawet więcej.

Wynagrodzenie Maszynisty w Sektorze Pasażerskim vs. Towarowym – Różnice i Specyfika

Rynek kolejowy w Polsce jest zróżnicowany, a maszyniści mogą znaleźć zatrudnienie u wielu różnych przewoźników. Największe podmioty to spółki Skarbu Państwa oraz regionalni przewoźnicy, ale na znaczeniu zyskują także dynamicznie rozwijające się firmy prywatne.

Maszynista w Grupie PKP (PKP Intercity, Polregio, Szybka Kolej Miejska)

Zarobki w spółkach z grupy PKP są często bardziej ustrukturyzowane, a wzrost pensji powiązany jest ze stażem pracy i systemem kategorii zaszeregowania. Mediana zarobków w PKP, wraz z prognozami na rok 2025, faktycznie oscyluje wokół wspomnianych 6 700 zł brutto miesięcznie dla ogólnego ujęcia, z możliwością wzrostu do 9 000 zł brutto dla doświadczonych specjalistów. Warto jednak pamiętać, że PKP to bardzo szerokie pojęcie i obejmuje wiele spółek. Przykładowo:

• PKP Intercity: Maszyniści obsługujący dalekobieżne, często międzynarodowe połączenia, w tym pociągi typu Pendolino czy Dart, ze względu na stopień skomplikowania taboru i odpowiedzialność, mogą liczyć na wyższe stawki. Wraz z dodatkami, doświadczony maszynista PKP Intercity może osiągać zarobki w przedziale 8 000 – 11 000 zł brutto.
• Polregio: Operator połączeń regionalnych i aglomeracyjnych. Zarobki są porównywalne z ogólną średnią PKP, z naciskiem na dodatki za pracę w weekendy i święta, które są częste w rozkładach połączeń lokalnych.
• Koleje Mazowieckie, Koleje Śląskie, Koleje Wielkopolskie itd.: Regionalni przewoźnicy, często będący własnością samorządów województw. Ich polityka płacowa jest zmienna, ale dzięki rosnącemu zapotrzebowaniu na maszynistów, starają się oferować konkurencyjne warunki, często zbliżone do PKP Intercity w danym regionie.

Maszynista w PKP Cargo

PKP Cargo to największy przewoźnik towarowy w Polsce i jeden z liderów w Europie. Praca maszynisty w PKP Cargo charakteryzuje się często dłuższymi trasami, przewozem ciężkich ładunków oraz nieregularnym harmonogramem pracy, co ma odbicie w wynagrodzeniu. Początkujący maszynista może liczyć na pensję rzędu 5 000 – 7 000 zł brutto, ale wraz ze stażem i zdobywaniem uprawnień do prowadzenia różnych typów składów (np. specjalistycznych transportów), zarobki rosną dynamicznie. Doświadczeni maszyniści PKP Cargo, często pracujący w systemie zmianowym i wykonujący wiele nadgodzin, mogą osiągać wynagrodzenia rzędu 9 000 – 14 000 zł brutto, zwłaszcza z uwzględnieniem wszystkich dodatków i premii za efektywność i bezpieczeństwo. PKP Cargo docenia swoich pracowników, co widać po pakietach socjalnych i systemie premiowym, mającym na celu utrzymanie wykwalifikowanej kadry w obliczu konkurencji.

Maszyniści u Prywatnych Przewoźników

Firmy prywatne, takie jak CTL Logistics, Lotos Kolej, Orlen Koltrans czy PESA, często oferują bardzo konkurencyjne warunki, aby przyciągnąć doświadczonych maszynistów z firm państwowych. Ich polityka płacowa jest bardziej elastyczna, a możliwość negocjacji indywidualnych warunków większa. W tych podmiotach niejednokrotnie zarobki mogą osiągnąć poziom 10 000 zł netto (na rękę), co jest znaczącą kwotą. Firmy te często operują na specyficznych rynkach (np. przewozy paliw, kruszyw, stali) i wymagają od maszynistów dużej elastyczności oraz gotowości do pracy w niestandardowych godzinach. W zamian oferują atrakcyjne pakiety wynagrodzeń, często z wysokimi premiami za wydajność i lojalność. To właśnie w sektorze prywatnym można znaleźć najwyższe stawki dla najbardziej doświadczonych i cenionych maszynistów.

Dodatki, Premie i Benefity Pozapłacowe – Całkowite Wynagrodzenie Maszynisty

Wynagrodzenie podstawowe to tylko część składowa całkowitych dochodów maszynisty. Kluczową rolę odgrywają liczne dodatki i premie, które mogą znacząco podnieść miesięczne zarobki, a także benefity pozapłacowe, które zwiększają komfort i bezpieczeństwo finansowe pracownika.

Dodatki do Wynagrodzenia

• Dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych: Maszyniści często pracują w niestandardowych godzinach, w tym nadgodzinach, które są wynagradzane wyżej niż standardowa stawka (zazwyczaj 50% lub 100% dodatku do stawki godzinowej). Ze względu na niedobory kadrowe, nadgodziny są w tej branży na porządku dziennym, co pozwala znacząco zwiększyć miesięczne dochody.
• Dodatek za pracę w porze nocnej: Praca między godziną 21:00 a 7:00 (lub w innych, ustalonych wewnętrznie przedziałach) uprawnia do dodatkowego wynagrodzenia, zazwyczaj 20% stawki godzinowej.
• Dodatek za pracę w niedziele i święta: Jest to jeden z najbardziej lukratywnych dodatków, ponieważ praca w dni ustawowo wolne od pracy jest wynagradzana znacznie wyżej, często dwukrotnie lub więcej (np. 100% dodatku). W kontekście maszynisty, który musi zapewnić ciągłość ruchu kolejowego, praca w święta jest częsta i pozwala na znaczące zwiększenie pensji.
• Dodatek za pracę w trudnych warunkach: Może obejmować pracę w specyficznych warunkach (np. w niskich temperaturach, przy dużym hałasie, w trudnych warunkach atmosferycznych).
• Dodatek za dyżury: Gotowość do podjęcia pracy w krótkim czasie, np. w przypadku awarii czy nagłego zapotrzebowania, jest również wynagradzana.
• Dodatek za staż pracy (tzw. „stażowe”): W wielu firmach kolejowych, szczególnie państwowych, wynagrodzenie rośnie wraz z liczbą przepracowanych lat. Jest to procentowy dodatek do podstawy, który może sięgać nawet kilkunastu procent po wielu latach pracy.
• Dodatek za znajomość języków obcych: W przypadku obsługi połączeń międzynarodowych, znajomość języków obcych jest ceniona i nagradzana.
• Dodatek za prowadzenie konkretnego taboru lub linii: Praca na nowoczesnych pociągach lub na liniach o specyficznych wymaganiach (np. z systemem ETCS) może wiązać się z dodatkowym wynagrodzeniem.

Premie i Benefity Pozapłacowe

• Premie uznaniowe/wydajnościowe: Przyznawane za osiągnięcia zawodowe, efektywność, punktualność, bezpieczeństwo, brak wypadków czy zdarzeń. Ich celem jest motywowanie do jak najlepszego wykonywania obowiązków.
• Premie kwartalne/roczne: Uzależnione od wyników firmy lub indywidualnych osiągnięć w danym okresie.
• „Trzynastka” lub inne dodatkowe wynagrodzenia roczne: W wielu firmach kolejowych, zwłaszcza państwowych, maszyniści otrzymują dodatkowe wynagrodzenie roczne, tzw. „trzynastą pensję”.
• Pakiety ubezpieczeń: Atrakcyjne pakiety ubezpieczeń zdrowotnych, na życie, pakiety medyczne (prywatna opieka zdrowotna) dla pracownika i jego rodziny.
• Dofinansowania do wypoczynku: Dofinansowanie wczasów, kolonii dla dzieci, „wczasy pod gruszą”.
• Karty sportowe: Dostęp do obiektów sportowych i rekreacyjnych (np. Multisport).
• Darmowe/ulagowe przejazdy: Prawo do bezpłatnych lub znacznie ulgowych przejazdów dla maszynisty i jego rodziny w obrębie sieci kolejowej danego przewoźnika. To bardzo ceniony benefit w tej branży.
• Zaplecze socjalne: Dostęp do zakładowych żłobków, przedszkoli, stołówek, mieszkań służbowych (w niektórych przypadkach).

Łącząc wszystkie te elementy – wynagrodzenie podstawowe, liczne dodatki, premie i benefity – całkowite roczne wynagrodzenie maszynisty może być znacząco wyższe niż sugeruje sama pensja zasadnicza, co czyni ten zawód bardzo atrakcyjnym pod względem finansowym.

Ścieżka Kariery i Rozwój Zawodowy Maszynisty – Jak Zwiększyć Swoje Zarobki?

Zawód maszynisty to nie tylko stabilność, ale i klarowna ścieżka rozwoju, która bezpośrednio przekłada się na wysokość zarobków. Osoby, które chcą maksymalizować swój potencjał finansowy w tej branży, powinny świadomie planować swoją karierę.

Edukacja i Pierwsze Kroki

Droga do zawodu maszynisty jest wymagająca, ale dobrze zdefiniowana. Wymaga ukończenia specjalistycznego kursu na licencję maszynisty (koszt ok. 10 000 – 20 000 zł, często dofinansowywany lub opłacany przez przyszłego pracodawcę), a następnie kursu na świadectwo maszynisty. Do tego dochodzą badania lekarskie, psychologiczne i praktyki. Już na tym etapie warto wybrać przewoźnika, który oferuje atrakcyjne warunki dla młodych adeptów i wspiera ich rozwój.

Zdobywanie Doświadczenia i Wzrost Stawki

Jak już wspomniano, doświadczenie to klucz. Pierwsze lata pracy to czas intensywnej nauki i adaptacji. Im więcej godzin spędzonych za nastawnikiem, im więcej przejechanych kilometrów i opanowanych szlaków, tym większa wartość pracownika na rynku. Wzrost wynagrodzenia jest zazwyczaj liniowy wraz ze stażem. Praktyczna rada: nie bój się prosić o możliwość prowadzenia różnych typów pociągów i poznawania nowych tras – to poszerzy Twoje kwalifikacje i zwiększy atrakcyjność rynkową.

Specjalizacje i Dodatkowe Uprawnienia

To najlepszy sposób na szybkie zwiększenie zarobków. Rozważ zdobycie uprawnień do:

• Prowadzenia różnych typów lokomotyw: Elektrycznych, spalinowych, dwusystemowych.
• Obsługi pociągów wysokich prędkości: Takich jak Pendolino, wymagających specjalistycznego szkolenia.
• Transportu towarów niebezpiecznych: Dodatkowa odpowiedzialność to wyższe wynagrodzenie.
• Prowadzenia pociągów z systemami ETCS: Nowoczesne systemy sterowania ruchem, które stają się standardem na wielu liniach.
• Instruktor maszynistów: Po wielu latach doświadczenia można zostać instruktorem, który szkoli nowych adeptów. To wiąże się z jeszcze wyższymi zarobkami i nowym zakresem obowiązków.

Wiele firm kolejowych oferuje wewnętrzne programy szkoleniowe i dofinansowania do kursów, warto z nich korzystać.

Zmiana Przewoźnika lub Regionu

Rynek pracy maszynistów jest obecnie rynkiem pracownika. Jeśli czujesz, że Twój obecny pracodawca nie docenia Twoich kwalifikacji finansowo, nie bój się rozważyć zmiany firmy. Prywatni przewoźnicy często polują na doświadczonych maszynistów, oferując im atrakcyjniejsze warunki. Podobnie, rozważenie przeprowadzki do województwa, gdzie popyt na maszynistów jest większy, może zaowocować znacznym wzrostem pensji. Zawsze warto monitorować oferty pracy i porównywać je z obecnymi warunkami zatrudnienia.

Negocjacje Płacowe i Udział w Związkach Zawodowych

Maszyniści są grupą zawodową dobrze zorganizowaną w związkach zawodowych, które odgrywają kluczową rolę w negocjacjach płacowych i warunków pracy. Przynależność do związku może dać siłę w zbiorowych negocjacjach. Indywidualnie, z każdym rokiem doświadczenia i nowymi kwalifikacjami, zyskujesz silniejszą pozycję do negocjowania warunków swojego zatrudnienia. Przygotuj się do rozmowy, przedstaw swoje osiągnięcia i kwalifikacje, i argumentuj, dlaczego zasługujesz na wyższą pensję.

Wyzwania i Perspektywy na Przyszłość w Zawodzie Maszynisty

Zawód maszynisty to profesja z wielkimi perspektywami, ale również obarczona wyzwaniami. Zrozumienie ich pomoże podjąć świadomą decyzję o wyborze tej ścieżki kariery.

Wyzwania Zawodowe

• Duża odpowiedzialność: Maszynista odpowiada za bezpieczeństwo pasażerów/ładunków oraz mienia przewoźnika. Każdy błąd może mieć katastrofalne skutki.
• Praca w systemie zmianowym: Nocne zmiany, praca w weekendy i święta są normą, co może wpływać na życie prywatne i zdrowie.
• Stres i koncentracja: Wymóg ciągłej, najwyższej koncentracji przez wiele godzin, często w monotonnych warunkach, jest psychicznie wyczerpujący.
• Badania i licencje: Maszyniści podlegają regularnym, restrykcyjnym badaniom lekarskim i psychologicznym, a także muszą odnawiać swoje uprawnienia.
• Hałas i wibracje: Choć nowoczesne kabiny są coraz lepiej izolowane, maszynista jest narażony na specyficzne warunki środowiska pracy.
• Zagrożenia: Mimo wszelkich zabezpieczeń, istnieje ryzyko wypadków, kolizji, a także incydentów związanych z ludźmi na torach (np. samobójstwa), co jest obciążeniem psychicznym.

Perspektywy na Przyszłość

• Stabilny rynek pracy: Pomimo postępującej automatyzacji, zawód maszynisty pozostanie kluczowy w transporcie kolejowym przez wiele lat. Całkowite zastąpienie człowieka w kabinie pociągu jest jeszcze odległą perspektywą, zwłaszcza w Polsce.
• Rosnące zarobki: Niedobór wykwalifikowanych kadr i inwestycje w kolej przyczyniają się do ciągłego wzrostu wynagrodzeń. W perspektywie kolejnych lat trend ten powinien się utrzymać.
• Modernizacja taboru: Coraz nowocześniejsze pociągi oferują lepsze warunki pracy, nowoczesne systemy sterowania i bezpieczeństwa, co przekłada się na większy komfort pracy maszynisty.
• Rozwój technologii: Systemy takie jak ETCS (European Train Control System) czy systemy autonomicznymi będą coraz bardziej wspierać pracę maszynisty, ale równocześnie wymagać od niego ciągłego doszkalania i adaptacji do nowych technologii.
• Ekologiczny transport: Kolej jest postrzegana jako jeden z najbardziej ekologicznych środków transportu, co zapewnia jej strategiczne znaczenie i inwestycje na przyszłość.