Mieczyki w Ogrodzie: Kompleksowy Przewodnik po Sadzeniu i Pielęgnacji dla Obfitego Kwitnienia
Mieczyki, nazywane również gladiolami od łacińskiego słowa „gladius” oznaczającego miecz, to prawdziwe królowe letniego ogrodu. Ich strzeliste, eleganckie kwiatostany, dostępne w niemal każdej barwie tęczy, stanowią spektakularny akcent w każdej kompozycji rabatowej, a także są niezastąpione w bukietach. Choć ich uprawa może wydawać się skomplikowana, z odpowiednią wiedzą i zaangażowaniem każdy może cieszyć się bujnym kwitnieniem tych majestatycznych roślin. Kluczem do sukcesu jest nie tylko wybór odpowiedniego stanowiska czy przygotowanie gleby, ale przede wszystkim precyzyjne poznanie wymagań dotyczących głębokości sadzenia i późniejszej pielęgnacji. W tym obszernym przewodniku zanurzymy się w świat mieczyków, dostarczając praktycznych wskazówek, które pozwolą Ci osiągnąć ogrodniczy sukces.
Kiedy Posadzić Mieczyki? Terminy i Optymalne Warunki
Wybór odpowiedniego momentu na posadzenie bulw mieczyków jest absolutnie kluczowy dla ich zdrowego wzrostu i obfitego kwitnienia. Zbyt wczesne sadzenie naraża je na przymrozki, zbyt późne – skraca okres wegetacji i opóźnia kwitnienie.
Optymalny Czas Sadzenia
Zazwyczaj najlepszy moment na sadzenie mieczyków w Polsce przypada na przełom kwietnia i maja. Jest to okres, w którym ryzyko powrotu silnych przymrozków jest zminimalizowane, a gleba zaczyna się nagrzewać. W cieplejszych regionach kraju, jak Dolny Śląsk czy zachodnie części Wielkopolski, sadzenie można rozpocząć już w połowie kwietnia, natomiast na wschodzie i północnym wschodzie Polski, gdzie wiosna przychodzi później, bezpieczniej jest poczekać do pierwszych dni maja.
Warto pamiętać, że mieczyki można sadzić sukcesywnie co 10-14 dni aż do połowy czerwca. Takie sadzenie sukcesywne pozwala na rozłożenie okresu kwitnienia w czasie, dzięki czemu będziesz mógł cieszyć się ich kwiatami od lipca aż do wczesnej jesieni. Na przykład, jeśli posadzisz pierwszą partię bulw 20 kwietnia, drugą 5 maja, a trzecią 20 maja, będziesz miał kwitnące mieczyki przez znacznie dłuższy czas niż przy jednokrotnym sadzeniu.
Temperatura Gleby i Ryzyko Przymrozków
Najważniejszym czynnikiem decydującym o terminie sadzenia jest temperatura gleby. Mieczyki, jako rośliny pochodzące z cieplejszych rejonów Afryki, są niezwykle wrażliwe na zimno. Idealna temperatura gleby dla ukorzeniania się bulw i rozpoczęcia wzrostu to około 10 stopni Celsjusza. Poniżej tej wartości, procesy metaboliczne w bulwach są spowolnione, co może prowadzić do gnicia, zwłaszcza jeśli gleba jest zbyt wilgotna.
Jak sprawdzić temperaturę gleby? Najprostszym sposobem jest użycie termometru glebowego, który można kupić w każdym centrum ogrodniczym. Należy wbić go na głębokość około 10-15 cm i odczekać kilka minut. Jeśli termometr wskazuje stabilnie 10°C lub więcej przez kilka dni, to znak, że można przystąpić do sadzenia.
Przymrozki wiosenne stanowią największe zagrożenie dla świeżo posadzonych bulw lub młodych pędów. Nawet lekki przymrozek może uszkodzić rozwijające się tkanki, co osłabi roślinę, a w skrajnych przypadkach doprowadzi do jej śmierci. Dlatego zawsze warto śledzić prognozy pogody na najbliższe 7-10 dni. Jeśli zapowiadane są nocne spadki temperatury poniżej zera, lepiej poczekać z sadzeniem lub, w przypadku już posadzonych roślin, okryć świeżo obsadzony obszar agrowłókniną. W przypadku sadzenia w kwietniu, można również rozważyć przykrycie gruntu czarną agrowłókniną na kilka dni przed sadzeniem – to przyspieszy nagrzewanie się gleby.
Wybór i Przygotowanie Bulw: Fundament Sukcesu
Jakość materiału sadzeniowego ma bezpośredni wpływ na zdrowie i obfitość kwitnienia mieczyków. Odpowiedni wybór i przygotowanie bulw to podstawa.
Na Co Zwrócić Uwagę Przy Zakupie Bulw?
Kupując bulwy mieczyków, zawsze stawiaj na sprawdzonych dostawców. Obejrzyj każdą bulwę dokładnie:
* Wielkość: Im większa bulwa, tym silniejsza roślina i bardziej okazałe kwitnienie. Bulwy o obwodzie 10-14 cm (nazywane potocznie „jedynkami” lub „dwójkami”) są uważane za optymalne dla uzyskania dużych kwiatostanów. Mniejsze bulwy („trójki”, „czwórki” czy bulwy przybyszowe) również zakwitną, ale kwiaty będą mniejsze, a same rośliny mogą potrzebować roku lub dwóch do osiągnięcia pełnego potencjału.
* Twardość i jędrność: Bulwa powinna być twarda i jędrna w dotyku. Unikaj tych miękkich, pomarszczonych, spleśniałych lub noszących ślady uszkodzeń mechanicznych. Miękkość często świadczy o chorobie grzybowej (np. fuzariozie) lub niewłaściwym przechowywaniu (zbyt duża wilgotność).
* Brak uszkodzeń: Sprawdź, czy na bulwie nie ma widocznych skaleczeń, dziur po owadach czy oznak gnicia.
* Oczy (pąki): Zdrowa bulwa powinna mieć wyraźnie zaznaczone pąki wzrostu, najlepiej 1-3. Świadczy to o jej witalności.
Przechowywanie Bulw Przed Sadzeniem
Jeśli kupujesz bulwy z wyprzedzeniem, kluczowe jest ich odpowiednie przechowywanie. Należy je trzymać w chłodnym (temperatura około 4-7°C), ciemnym, suchym i dobrze wentylowanym miejscu. Idealnie sprawdzi się chłodna piwnica, spiżarnia, a nawet dolne półki lodówki (w papierowych torbach, nie w plastikowych, aby zapewnić cyrkulację powietrza). Wysoka wilgotność i brak cyrkulacji powietrza sprzyjają rozwojowi pleśni i chorób.
Wstępne Przygotowanie Bulw Przed Sadzeniem
Przed właściwym sadzeniem bulwy mieczyków często wymagają wstępnego przygotowania, co znacząco zwiększa ich odporność i szanse na zdrowy rozwój:
1. Oczyszczanie: Na kilka dni przed sadzeniem usuń z bulw suche, łuszczące się osłonki. Zrób to delikatnie, aby nie uszkodzić pąków wzrostu. Oczyszczenie pozwala na inspekcję bulwy pod kątem chorób i szkodników. Wszelkie ciemne plamy, narośla czy inne niepokojące zmiany powinny skłonić Cię do odrzucenia takiej bulwy.
2. Zaprawianie: Jest to jeden z najważniejszych kroków. Zaprawianie bulw w roztworze środka grzybobójczego (fungicydu) chroni je przed wieloma chorobami grzybowymi, takimi jak fuzarioza, sucha zgnilizna czy penicilioza, które są powszechne w glebie. Namocz bulwy w roztworze preparatu takiego jak Kaptan, Topsin M 500 SC (lub jego odpowiednik) zgodnie z instrukcją producenta, zazwyczaj na 30-60 minut. Dla zwolenników metod ekologicznych, alternatywą może być kąpiel w roztworze nadmanganianu potasu (delikatny różowy kolor) przez około 1-2 godziny, co działa antyseptycznie, choć ma słabsze działanie niż chemiczne fungicydy. Inną ekologiczną metodą jest stosowanie preparatów biologicznych zawierających pożyteczne mikroorganizmy, np. *Trichoderma harzianum*.
3. Moczenie w wodzie (opcjonalne): Po zaprawieniu, część ogrodników moczy bulwy w czystej, letniej wodzie przez kilka godzin (maksymalnie 2-4 godziny). Nie jest to obowiązkowe, ale może przyspieszyć pobieranie wody i ukorzenianie, szczególnie jeśli bulwy były przechowywane w bardzo suchych warunkach. Pamiętaj, aby nie moczyć ich zbyt długo, gdyż może to prowadzić do gnicia.
4. Podkiełkowywanie (opcjonalne): Jeśli chcesz przyspieszyć kwitnienie o kilka dni, możesz podkiełkować bulwy na 2-3 tygodnie przed sadzeniem. Umieść je w płytkich tacach, pojedynczą warstwą, w jasnym i ciepłym miejscu (ok. 18-20°C). Po kilku dniach pojawią się pierwsze pąki i korzonki. Sadź ostrożnie, aby ich nie uszkodzić.
Idealne Stanowisko i Przygotowanie Gleby: Klucz do Obfitego Kwitnienia
Mieczyki, podobnie jak wiele innych roślin kwitnących, mają konkretne wymagania co do miejsca sadzenia i jakości podłoża. Spełnienie ich jest fundamentem sukcesu.
Wybór Miejsca i Nasłonecznienie
Mieczyki to rośliny kochające słońce. Aby obficie kwitły i tworzyły silne kwiatostany, potrzebują minimum 6-8 godzin bezpośredniego nasłonecznienia dziennie. Im więcej słońca, tym lepiej. Stanowiska w półcieniu lub cieniu sprawią, że rośliny będą wyciągnięte, słabiej kwitnące, a kwiaty mogą być mniejsze i bledsze.
Oprócz słońca, ważne jest również osłonięcie od silnych wiatrów. Delikatne, wysokie łodygi mieczyków są podatne na złamania pod wpływem gwałtownych podmuchów. Sadzenie ich w pobliżu żywopłotów, ścian budynków (ale z zachowaniem odpowiedniej odległości, aby nie konkurowały o wodę) lub innych silnych roślin może zapewnić im niezbędną ochronę.
Kolejny, często pomijany aspekt, to rotacja upraw. Nie sadź mieczyków rok po roku w tym samym miejscu, ani też na stanowiskach, gdzie rosły inne rośliny cebulowe lub bulwiaste podatne na te same choroby (np. irysy, frezje). Zaleca się przerwę 3-4 lat pomiędzy uprawą mieczyków w tym samym miejscu. Pozwala to na zminimalizowanie ryzyka infekcji chorobami grzybowymi i wirusowymi przenoszonymi przez glebę.
Przygotowanie Gleby: Struktura, pH i Składniki Odżywcze
Mieczyki najlepiej rosną w glebie żyznej, próchnicznej, dobrze przepuszczalnej, o odczynie lekko kwaśnym do neutralnego (pH 6.0-7.0). Unikaj ciężkich, gliniastych gleb, w których woda łatwo zalega, co prowadzi do gnicia bulw. Równie nieodpowiednie są gleby bardzo piaszczyste, które szybko wysychają i są ubogie w składniki odżywcze.
Przygotowanie gleby powinno rozpocząć się jesienią lub wczesną wiosną, na kilka tygodni przed sadzeniem:
1. Sprawdzenie pH: Odczyn gleby jest kluczowy dla przyswajania składników odżywczych. Możesz użyć prostego zestawu do badania pH dostępnego w sklepach ogrodniczych lub oddać próbkę gleby do analizy w stacji chemiczno-rolniczej.
* Jeśli pH jest zbyt niskie (gleba kwaśna, poniżej 6.0), należy zastosować wapnowanie. Najlepiej użyć kredy nawozowej lub dolomitu, rozkładając je na powierzchni i płytko mieszając z glebą. Wapnowanie należy przeprowadzać jesienią.
* Jeśli pH jest zbyt wysokie (gleba zasadowa, powyżej 7.0), można dodać torfu kwaśnego lub siarczanu amonu, aby je obniżyć.
2. Poprawa struktury i żyzności:
* Kompost: To złoto dla ogrodnika. Wzbogacenie gleby dobrze rozłożonym kompostem (np. warstwa 5-10 cm rozsypana na powierzchni i przekopana na głębokość szpadla) znacząco poprawia jej strukturę, zwiększa zdolność do zatrzymywania wody i składników odżywczych, jednocześnie zapewniając dobrą przepuszczalność. Kompost dostarcza mieczykom niezbędnych mikroelementów i stabilizuje pH.
* Obornik: Jeśli masz dostęp do dobrze rozłożonego obornika (min. 6-12 miesięcy), możesz go również zastosować, najlepiej jesienią. Nigdy nie stosuj świeżego obornika bezpośrednio przed sadzeniem bulw, ponieważ może to poparzyć korzenie i sprzyjać chorobom.
* Piasek i żwir: W przypadku ciężkich, gliniastych gleb, dodatek grubego piasku (nie drobnego pyłu!) lub drobnego żwiru poprawi drenaż. Można wymieszać 1-2 łopaty piasku na metr kwadratowy z górnymi 20-30 cm gleby.
3. Drenaż: Drenaż jest absolutnie krytyczny, ponieważ mieczyki nie tolerują stojącej wody. Jeśli Twoja działka jest na podmokłym terenie lub gleba jest bardzo zbita, rozważ stworzenie podwyższonych rabat. Sam dodatek piasku czy kompostu do gleby często wystarcza, aby poprawić przepuszczalność.
4. Wilgotność: Przed sadzeniem gleba powinna być umiarkowanie wilgotna, ale nie mokra. Nadmierna wilgoć sprzyja gniciu bulw. Jeśli gleba jest bardzo sucha, podlej ją obficie na dzień lub dwa przed planowanym sadzeniem.
Precyzyjne Sadzenie Mieczyków: Głębokość, Rozstaw i Praktyczne Porady
Sam proces sadzenia jest z pozoru prosty, ale diabeł tkwi w szczegółach – prawidłowa głębokość i odstępy są kluczowe.
Głębokość Sadzenia: Reguła Trzykrotnej Wysokości
Zasada ogólna mówi, że bulwy mieczyków należy sadzić na głębokość trzykrotności ich wysokości. Jest to jedna z najważniejszych wskazówek, która zapewnia stabilność roślinie, chroni ją przed ekstremalnymi temperaturami i wspiera rozwój silnego systemu korzeniowego.
* Dla bulw o wysokości 3-4 cm (młodsze, średniej wielkości): Sadzimy na głębokość około 9-12 cm.
* Dla bulw o wysokości 5-6 cm (najczęściej spotykane, standardowe): Sadzimy na głębokość około 15-18 cm.
* Dla bardzo dużych bulw (powyżej 6 cm): Można sadzić je nieco głębiej, nawet do 20 cm.
Dlaczego głębokość jest tak ważna?
* Stabilność: Głębokie sadzenie zapewnia lepsze zakotwiczenie wysokiego kwiatostanu, zmniejszając ryzyko przewrócenia się rośliny przez wiatr.
* Ochrona: Bulwa posadzona głębiej jest lepiej chroniona przed wahaniami temperatury (zimnem wiosennym i upałem letnim) oraz przed wysychaniem.
* Wytwarzanie bulw potomnych: Głębokie sadzenie sprzyja wytwarzaniu większych i zdrowszych bulw potomnych, co jest ważne, jeśli planujemy je wykopywać i przechowywać.
Na glebach lżejszych, piaszczystych, można sadzić nieco głębiej (o 2-3 cm), ponieważ gleba ta jest bardziej luźna i szybciej wysycha. Na glebach ciężkich, gliniastych, sadzimy nieco płycej, aby zapewnić lepszą cyrkulację powietrza i zmniejszyć ryzyko gnicia.
Odpowiednie Odstępy Między Roślinami
Właściwe odstępy między bulwami są równie ważne, co głębokość sadzenia. Zapewniają one roślinom wystarczającą przestrzeń do rozwoju, lepszą cyrkulację powietrza i minimalizują konkurencję o światło, wodę i składniki odżywcze.
* Pojedyncza rabata: Jeśli sadzisz mieczyki w rzędach, optymalny odstęp między bulwami w rzędzie wynosi 15-20 cm. Odległość między rzędami powinna wynosić 30-45 cm, co ułatwia pielęgnację (odchwaszczanie, podlewanie, nawożenie) i zapewnia dobrą wentylację, co zmniejsza ryzyko chorób grzybowych.
* Sadzenie w grupach: Mieczyki wyglądają spektakularnie sadzone w grupach po 5-7 bulw. W takim przypadku, zachowaj odstępy około 10-15 cm między bulwami w grupie, a następnie około 30-40 cm odległości do kolejnej grupy. Taka aranżacja tworzy efektowną kępę kwiatów.
Praktyczne Porady Dotyczące Sadzenia
1. Przygotowanie dołków: Wykop pojedyncze dołki lub rów o odpowiedniej głębokości. Na dnie dołka możesz wysypać cienką warstwę (ok. 2-3 cm) grubego piasku, żwiru lub popiołu drzewnego (zwłaszcza jeśli gleba jest ciężka) – to dodatkowo poprawi drenaż i ochroni bulwę przed nadmierną wilgocią.
2. Umieszczanie bulw: Umieść bulwę w dołku pąkami wzrostu skierowanymi do góry, a starymi korzeniami (piętką) do dołu. Upewnij się, że bulwa jest stabilnie osadzona.
3. Zasypywanie: Delikatnie zasyp bulwy ziemią, lekko ją uciskając, aby usunąć pęcherzyki powietrza. Nie ugniataj zbyt mocno, aby nie uszkodzić bulw.
4. Podlewanie: Po posadzeniu obficie podlej miejsce sadzenia. Pomaga to glebie osiąść wokół bulw i zapoczątkowuje proces ukorzeniania.
5. Podpory: Dla wysokich odmian mieczyków, zwłaszcza w wietrznych miejscach, warto od razu pomyśleć o podporach. Możesz wbić pojedyncze paliki przy każdej roślinie lub rozciągnąć siatkę podporową nad grządką, zanim rośliny urosną zbyt wysoko. Jest to znacznie łatwiejsze niż próba podpierania już kwitnącej rośliny, która się przewraca.
Pielęgnacja Mieczyków Po Posadzeniu: Od Wzrostu po Kwitnienie
Sadzenie to dopiero początek. Regularna i odpowiednia pielęgnacja jest kluczowa, aby mieczyki wydały piękne i zdrowe kwiaty.
Podlewanie: Klucz do Soczystego Wzrostu
Mieczyki potrzebują stałej, umiarkowanej wilgotności gleby, szczególnie w okresach suszy i intensywnego wzrostu, a także w fazie kwitnienia. Niedobór wody może prowadzić do drobnienia kwiatów i skrócenia okresu kwitnienia.
* Częstotliwość: W początkowym okresie po posadzeniu i w chłodniejsze dni podlewanie może być rzadsze. W ciepłe, słoneczne dni, zwłaszcza gdy pędy osiągną około 30 cm wysokości i w okresie kwitnienia, mieczyki mogą wymagać podlewania nawet co 2-3 dni.
* Sposób: Podlewaj obficie, ale rzadziej, niż często i po trochu. Dąż do nawilżenia gleby na głębokość 15-20 cm, aby woda dotarła do korzeni bulw. Unikaj zraszania liści, ponieważ mokre liście sprzyjają rozwojowi chorób grzybowych. Podlewaj bezpośrednio u podstawy rośliny.
* Mulczowanie: Ściółkowanie gleby wokół mieczyków (np. kompostem, korą sosnową, słomą) pomaga utrzymać wilgoć, ogranicza wzrost chwastów i reguluje temperaturę gleby.
Nawożenie: Odżywianie dla Obfitego Kwitnienia
Mieczyki są roślinami żarłocznymi, potrzebują regularnego nawożenia, aby prawidłowo się rozwijać i bujnie kwitnąć.
* Pierwsze nawożenie: Gdy pędy osiągną wysokość około 15-20 cm, zastosuj nawóz o zrównoważonym składzie NPK (azot, fosfor, potas), np. 10-10-10 lub 15-15-15, lub specjalistyczny nawóz dla roślin cebulowych. Azot wspomaga wzrost liści i łodyg.
* Drugie nawożenie: Tuż przed kwitnieniem (gdy pojawiają się pąki kwiatowe, ale jeszcze się nie otwierają), zastosuj nawóz o wyższej zawartości potasu i fosforu, a niższej azotu. Potas jest kluczowy dla obfitego kwitnienia i wzmacnia odporność roślin. Fosfor wspiera rozwój korzeni i kwiatów.
* Dawkowanie: Zawsze stosuj się do zaleceń producenta nawozu. Zbyt intensywne nawożenie, zwłaszcza azotem, może prowadzić do bujnego wzrostu liści kosztem kwiatów i sprawić, że rośliny będą bardziej podatne na choroby.
Odchwaszczanie i Spulchnianie Gleby
Regularne odchwaszczanie jest niezbędne, ponieważ chwasty konkurują z mieczykami o wodę, światło i składniki odżywcze. Rób to ostrożnie, najlepiej ręcznie, aby nie uszkodzić płytko położonych korzeni. Po odchwaszczeniu, delikatnie spulchnij glebę wokół roślin, co poprawia napowietrzenie i ułatwia wnikanie wody.
Ochrona Przed Chorobami i Szkodnikami
Mieczyki są niestety podatne na kilka chorób i szkodników. Regularna obserwacja pozwala na szybką interwencję.
* Choroby grzybowe: Najczęstsze to fuzarioza, sucha i mokra zgnilizna bulw, szara pleśń. Zapobieganie obejmuje sadzenie zdrowych bulw, zaprawianie, odpowiednie odstępy, unikanie nadmiernej wilgoci i rotację upraw. W przypadku infekcji usuń chore rośliny.
* Szkodniki:
* Wciornastki: Małe, czarne owady, które żerują na liściach i kwiatach, powodując ich deformację i przebarwienia. Walka z nimi polega na opryskach (również naturalnymi, np. wyciągiem z czosnku) i dokładnym czyszczeniu bulw przed sadzeniem i po wykopaniu.
* Mszyce: Standardowy problem w wielu ogrodach. Można je zwalczać naturalnymi środkami (np. roztworem wody z mydłem) lub odpowiednimi insektycydami.
* Drutowce: Larwy sprężyków, które żerują na bulwach. Są problemem zwłaszcza na glebach, gdzie wcześniej rosły trawy. Pomaga przekopywanie gleby jesienią i usuwanie larw.
Usuwanie Przekwitłych Kwiatostanów (Deadheading)
Gdy kwiaty na dolnej części pędu przekwitną, a górne pąki nadal się rozwijają, warto usunąć przekwitłe kwiaty. Jest to tzw. deadheading. Gdy cały kwiatostan przekwitnie, należy ściąć pęd kwiatowy, pozostawiając jak najwięcej liści. To ważne, ponieważ liście są odpowiedzialne za fotosyntezę i gromadzenie składników odżywczych w bulwie potomnej. Ścinanie pędu kwiatowego zapobiega zawiązywaniu nasion, co oszczędza energię rośliny i pozwala jej skupić się na rozbudowie bulwy na przyszły sezon.
Zimowanie Bulw Mieczyków: Jak Zabezpieczyć Rośliny na Kolejny Sezon
Większość odmian mieczyków uprawianych w Polsce nie jest mrozoodporna i wymaga wykopywania bulw na zimę. To kluczowy etap, jeśli chcesz cieszyć się swoimi mieczykami przez wiele lat.
Kiedy Wykopywać Bulwy?
Bulwy mieczyków należy wykopać po pierwszym, lekkim przymrozku, zazwyczaj w październiku lub na początku listopada, zanim nadejdą silniejsze mrozy. Lekki przymrozek sygnalizuje roślinie zakończenie wegetacji i stymuluje ją do „dojrzewania” bulw. Ważne jest, aby liście zdążyły pożółknąć – to znak, że wszystkie składniki odżywcze zostały przetransportowane z liści do bulwy. Jeśli wykopiesz je zbyt wcześnie, bulwy mogą być niedojrzałe i źle się przechowywać.
Jak Wykopywać Bulwy?
1. Przygotowanie: Przygotuj widły (są lepsze niż szpadel, bo zmniejszają ryzyko uszkodzenia bulw), ostry sekator, skrzynki lub siatkowe worki i marker do opisywania odmian.
2. Wykopywanie: Ostrożnie wbij widły około 15-20 cm od łodygi rośliny i delikatnie podważ ziemię, unosząc bulwę. Wykopuj je pojedynczo, aby nie pomylić odmian, jeśli sadziłeś ich wiele.
3. Wstępne oczyszczanie: Otrząśnij nadmiar ziemi z bulwy. Odcinaj łodygę ostrym sekatorem na wysokość około 5-10 cm nad bulwą. Usuń stare, uschnięte korzenie.
4. Selekcja: Od razu odrzuć bulwy, które wyglądają na chore