Znaczenie i Cel Usprawiedliwiania Nieobecności w Szkole: Fundament Bezpieczeństwa i Obowiązku

System edukacji, będący filarem rozwoju młodego pokolenia, opiera się na wielu zasadach, które mają na celu zapewnienie uczniom optymalnych warunków do nauki i rozwoju. Jedną z kluczowych, choć często niedocenianych, procedur jest usprawiedliwianie nieobecności w szkole. To nie tylko formalność, ale przede wszystkim narzędzie służące bezpieczeństwu ucznia, ciągłości procesu edukacyjnego oraz budowaniu odpowiedzialności i komunikacji między domem a placówką oświatową. Czym dokładnie jest to „usprawiedliwienie” i dlaczego odgrywa tak istotną rolę?

Usprawiedliwienie nieobecności to formalny dokument – najczęściej pisemne oświadczenie rodzica, opiekuna prawnego, lub w przypadku uczniów pełnoletnich, samego ucznia – potwierdzający uzasadnioną absencję z zajęć szkolnych. Jego głównym celem jest wyjaśnienie, dlaczego uczeń nie stawił się w szkole w określonym terminie. Zawiera ono podstawowe dane identyfikacyjne ucznia (imię, nazwisko, klasa) oraz precyzyjne daty lub okres nieobecności. Choć w przeszłości nierzadko wymagano szczegółowego opisu przyczyny, współczesne przepisy kładą nacisk na ochronę prywatności, o czym szerzej powiemy w dalszej części artykułu.

Dlaczego jednak tak drobiazgowo podchodzimy do kwestii obecności? Obowiązek szkolny, będący podstawą polskiego systemu edukacji, nakłada na każdego rodzica i opiekuna prawnego odpowiedzialność za zapewnienie dziecku warunków do realizowania tego obowiązku. Szkoła, jako instytucja publiczna, ma za zadanie monitorować ten proces. Rejestrowanie obecności i usprawiedliwianie absencji służy kilku kluczowym celom:

* Bezpieczeństwo Ucznia: W przypadku nagłej nieobecności, zwłaszcza bez wcześniejszego powiadomienia, szkoła ma obowiązek natychmiastowego kontaktu z rodzicami, aby upewnić się, że uczeń jest bezpieczny. Niewyjaśniona absencja może być sygnałem alarmowym, wskazującym na potencjalne zagrożenie. Usprawiedliwienie z wyprzedzeniem lub natychmiast po zdarzeniu eliminuje ryzyko niepotrzebnych alarmów i pozwala szkole skupić się na właściwych interwencjach, jeśli są potrzebne.
* Ciągłość Procesu Edukacyjnego: Regularna obecność na lekcjach jest fundamentem skutecznej nauki. Każdy dzień, a nawet każda godzina lekcyjna, to nowe informacje, umiejętności i interakcje. Nieobecność, nawet krótka, może prowadzić do powstania luk w wiedzy, które trudno jest później nadrobić. Usprawiedliwienie pozwala szkole zarejestrować absencję i w pewnym sensie „rozliczyć” ucznia z zakresu materiału, który go ominął. Statystyki edukacyjne niezmiennie potwierdzają, że uczniowie z wysoką frekwencją osiągają lepsze wyniki w nauce i rzadziej mają problemy z klasyfikacją. Przykładowo, raporty Ministerstwa Edukacji Narodowej wielokrotnie podkreślały korelację między wysoką frekwencją a sukcesem akademickim, wskazując, że uczniowie opuszczający regularnie zajęcia są bardziej narażeni na problemy z przyswajaniem wiedzy.
* Budowanie Odpowiedzialności i Dyscypliny: Proces usprawiedliwiania nieobecności uczy uczniów (a także rodziców) odpowiedzialności za swoje zobowiązania. Informowanie o przyczynie, dbałość o formalności i dotrzymywanie terminów to cenne lekcje organizacji i dyscypliny, które przydadzą się w dorosłym życiu. Dziecko widzi, że jego obecność ma znaczenie i że każda absencja wymaga wyjaśnienia.
* Współpraca Szkoły i Rodziny: Usprawiedliwienie jest formą komunikacji między domem a szkołą. Świadczy o tym, że rodzice są świadomi swoich obowiązków i aktywnie uczestniczą w życiu edukacyjnym dziecka. W sytuacjach, gdy nieobecności stają się częstsze, usprawiedliwienia mogą stać się punktem wyjścia do głębszej rozmowy o przyczynach i poszukiwaniu wspólnych rozwiązań.
* Aspekty Administracyjne i Prawne: Szkoły, jako instytucje publiczne, podlegają ścisłym regulacjom. Monitorowanie frekwencji jest częścią ich obowiązków administracyjnych. Nieusprawiedliwione nieobecności, zwłaszcza te przewlekłe, mogą skutkować konsekwencjami prawnymi dla rodziców, włącznie z postępowaniem przed sądem rodzinnym. Dzięki usprawiedliwieniom, szkoła posiada transparentny rejestr obecności każdego ucznia, co jest kluczowe w kontekście sprawozdawczości i ewentualnych kontroli.

W kontekście historycznym, obowiązek usprawiedliwiania nieobecności ewoluował wraz ze zmianami społecznymi i prawnymi. Od prostego „usprawiedliwienia od lekarza” czy „kartki od rodzica”, dziś system stał się bardziej złożony, uwzględniając prawa ucznia do prywatności oraz rosnącą rolę nowoczesnych narzędzi komunikacji (np. e-dzienniki). Jednak nadrzędny cel pozostaje ten sam – zapewnienie każdemu dziecku stabilnego i bezpiecznego środowiska do nauki.

Dopuszczalne Przyczyny Absencji i Prawo do Prywatności: RODO i Wytyczne UODO w Praktyce

Pytanie o to, jakie powody nieobecności są „usprawiedliwione”, zawsze budziło wiele dyskusji. Intuicyjnie rozumiemy, że choroba czy nagła awaria komunikacyjna to uzasadnione powody. Jednak współczesne podejście do usprawiedliwień, zwłaszcza w kontekście ochrony danych osobowych, znacząco zmieniło perspektywę na ten temat, dając rodzicom i pełnoletnim uczniom większą swobodę w zakresie ujawniania przyczyn.

Typowe i akceptowalne przyczyny nieobecności

Zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami i statutami szkół, najczęściej akceptowane powody nieobecności ucznia to:

* Choroba ucznia: To najczęstszy powód absencji. Od zwykłego przeziębienia, przez grypę, po poważniejsze schorzenia wymagające dłuższego leczenia. W przypadku dłuższej choroby szkoła może wymagać zaświadczenia lekarskiego, choć nie jest to regułą dla każdej absencji.
* Wizyty lekarskie/badania specjalistyczne: Nie zawsze wizyta u lekarza oznacza chorobę. Mogą to być badania kontrolne, wizyty u specjalistów (dentysta, ortopeda, psycholog), które ze względu na dostępność terminów muszą odbyć się w godzinach lekcyjnych. Ważne jest, aby w miarę możliwości planować je poza godzinami zajęć, ale jeśli jest to niemożliwe, taka nieobecność jest jak najbardziej usprawiedliwiona.
* Ważne wydarzenia rodzinne: Należą do nich uroczystości o charakterze wyjątkowym, takie jak śluby, pogrzeby najbliższych, ważne jubileusze rodzinne wymagające podróży i zaangażowania. Warto w tym miejscu zauważyć, że „ważne” wydarzenie jest kwestią interpretacji, jednak szkoły zazwyczaj wykazują dużą elastyczność w tych sprawach.
* Nagłe i nieprzewidziane okoliczności: Do tej kategorii zaliczamy zdarzenia losowe, na które nie mamy wpływu, a które uniemożliwiają dotarcie do szkoły. Przykłady to awarie komunikacji miejskiej, ekstremalne warunki pogodowe (zawieje śnieżne, powodzie, huragany), awarie domowe (np. pęknięta rura, brak ogrzewania), które uniemożliwiają bezpieczne opuszczenie domu.
* Udział w zawodach, konkursach, przeglądach: Uczniowie reprezentujący szkołę lub trenujący poza nią często biorą udział w zawodach sportowych, konkursach przedmiotowych, przeglądach artystycznych czy olimpiadach. Taka nieobecność jest zazwyczaj usprawiedliwiana przez dyrekcję szkoły lub trenera/opiekuna. Nierzadko szkoła sama jest zainteresowana udziałem ucznia w takich wydarzeniach i aktywnie wspiera jego absencję.
* Ważne wydarzenia religijne: Niektóre religie posiadają święta lub obrzędy, które mogą kolidować z kalendarzem szkolnym. W takich przypadkach, po uprzednim uzgodnieniu, nieobecność może zostać usprawiedliwiona.

RODO i UODO: Prawo do prywatności w kontekście usprawiedliwień

Jednym z najważniejszych aspektów, który rewolucjonizuje podejście do usprawiedliwień, jest stanowisko Urzędu Ochrony Danych Osobowych (UODO) i regulacje wynikające z Ogólnego Rozporządzenia o Ochronie Danych (RODO). Zgodnie z wytycznymi UODO, szkoła nie ma prawa żądać od rodziców ani pełnoletnich uczniów podawania szczegółowej przyczyny nieobecności, zwłaszcza tych dotyczących stanu zdrowia czy innych wrażliwych danych osobowych.

* Kluczowe przesłanie UODO: UODO jasno wskazuje, że zbieranie danych o stanie zdrowia ucznia przez szkołę jest dopuszczalne jedynie w jasno określonych sytuacjach, np. w przypadku chorób przewlekłych, alergii, które mogą wpływać na bezpieczeństwo ucznia w szkole, lub wymagających specjalnych dostosowań edukacyjnych. Standardowe usprawiedliwienie krótkiej nieobecności z powodu choroby nie wymaga ujawniania diagnozy.
* Dane osobowe wrażliwe: Informacje o stanie zdrowia, pochodzeniu etnicznym, poglądach religijnych czy życiu seksualnym to tzw. szczególne kategorie danych osobowych (dane wrażliwe). Ich przetwarzanie jest dozwolone tylko w ściśle określonych sytuacjach i wymaga szczególnej ochrony. Szkoła, jako administrator danych, musi dbać o minimalizację zbieranych informacji – czyli gromadzić tylko te, które są absolutnie niezbędne do realizacji jej zadań.
* Co to oznacza w praktyce? Rodzic ma prawo napisać w usprawiedliwieniu jedynie „choroba” lub „przyczyny losowe”, bez podawania szczegółów typu „rotawirus” czy „ślub brata ciotecznego”. Wystarczy ogólne stwierdzenie, że powód istnieje i jest uzasadniony. Oczywiście, jeśli rodzic *sam z własnej woli* zdecyduje się na podanie bardziej szczegółowych informacji, jest to jego decyzja, ale szkoła nie może tego wymagać.
* Rola Statutu Szkoły: Mimo regulacji RODO, wiele szkół w swoich statutach nadal wymaga podania przyczyny. Pamiętajmy jednak, że przepisy ogólnokrajowe (jak RODO) mają pierwszeństwo nad wewnętrznymi regulacjami szkoły. W razie wątpliwości, można powołać się na wytyczne UODO. Niemniej jednak, dla zachowania dobrych relacji ze szkołą i ułatwienia komunikacji, często rozsądnym kompromisem jest podanie ogólnej kategorii powodu (np. „sprawy rodzinne”, „załatwienie pilnych spraw urzędowych”).

Praktycznym przykładem może być sytuacja, w której uczeń źle się czuje w szkole i musi zostać odebrany przez rodzica. Nauczyciel ma prawo zanotować fakt złego samopoczucia i potrzebę opuszczenia zajęć, ale nie powinien wnikać w szczegółową diagnozę, która mogłaby naruszać prywatność dziecka i rodziny. Podobnie, jeśli rodzic usprawiedliwia jednodniową nieobecność z powodu choroby, nie musi dołączać recepty na leki czy opisu objawów.

Zrozumienie tych zasad jest kluczowe zarówno dla rodziców, aby świadomie korzystali ze swoich praw, jak i dla szkół, aby działały w pełnej zgodności z obowiązującym prawem, budując jednocześnie zaufanie i partnerskie relacje z rodzinami uczniów.

Procedura Składania Usprawiedliwień: Od Formy do Terminu

Sprawne i terminowe usprawiedliwianie nieobecności to podstawa, by uniknąć nieporozumień i niepotrzebnych konsekwencji. Choć szczegóły mogą różnić się w zależności od statutu konkretnej szkoły, istnieją uniwersalne zasady, które warto znać i stosować.

Elementy, które powinno zawierać usprawiedliwienie

Każde usprawiedliwienie, niezależnie od formy, powinno być czytelne, zwięzłe i zawierać kluczowe informacje, aby nie pozostawiać wątpliwości co do jego ważności:

1. Miejscowość i data sporządzenia: Prawy górny róg dokumentu. Pozwala to na określenie, kiedy pismo zostało przygotowane.
* *Przykład: Warszawa, 27 czerwca 2025 r.*
2. Dane adresata: Lewy górny róg lub zaraz pod nagłówkiem. Zazwyczaj jest to wychowawca klasy, dyrektor szkoły lub sekretariat.
* *Przykład: Pani/Pan [Imię Nazwisko] Wychowawca klasy [Numer klasy] / Dyrekcja Szkoły Podstawowej nr X w Y*
3. Dane ucznia: Imię i nazwisko ucznia oraz klasa, do której uczęszcza. To niezbędne do prawidłowej identyfikacji.
* *Przykład: Jan Kowalski, klasa 7b*
4. Tytuł dokumentu: Jasno określający cel pisma.
* *Przykład: Usprawiedliwienie nieobecności*
5. Treść usprawiedliwienia: Najważniejsza część, zawierająca informację o okresie nieobecności i jej przyczynie (opcjonalnie, zgodnie z zasadami RODO).
* *Przykład: „Uprzejmie usprawiedliwiam nieobecność mojego syna/córki, Jana Kowalskiego, ucznia klasy 7b, w dniach od 24.06.2025 r. do 26.06.2025 r. Powodem nieobecności była choroba.”*
* *Alternatywnie, w zgodzie z UODO: „Uprzejmie usprawiedliwiam nieobecność mojego syna/córki, Jana Kowalskiego, ucznia klasy 7b, w dniach od 24.06.2025 r. do 26.06.2025 r. Powodem były ważne przyczyny.”*
6. Podpis osoby usprawiedliwiającej: Pełny podpis rodzica, opiekuna prawnego lub pełnoletniego ucznia. To potwierdzenie autentyczności dokumentu.
* *Przykład: Z poważaniem, [czytelny podpis] [Imię i Nazwisko rodzica/opiekuna]*
7. Numer telefonu kontaktowego (opcjonalnie): Często jest to pomocne dla szkoły w przypadku dodatkowych pytań.

Wzór pisemnego usprawiedliwienia

Poniżej przedstawiamy uniwersalny wzór, który można dostosować do własnych potrzeb:

[Miejscowość], [Dzień, miesiąc, rok]

[Imię i Nazwisko Rodzica/Opiekuna lub Ucznia pełnoletniego]
[Adres Rodzica/Opiekuna lub Ucznia pełnoletniego]
[Numer telefonu kontaktowego – opcjonalnie]


Szanowna/y Pani/Panie [Imię i Nazwisko Wychowawcy / Dyrektora]
Wychowawca Klasy [Numer Klasy]
[Nazwa i adres Szkoły]

Usprawiedliwienie nieobecności

Uprzejmie usprawiedliwiam nieobecność mojego syna/córki / moją nieobecność (niepotrzebne skreślić):

  • Imię i Nazwisko Ucznia: [Wpisać Imię i Nazwisko ucznia]
  • Klasa: [Wpisać numer i literę klasy]
  • Okres nieobecności: od [data początkowa] do [data końcowa] (lub konkretne daty)
  • Powód nieobecności: [Wpisać ogólny powód, np. choroba, ważne sprawy rodzinne, wizyta lekarska, przyczyny losowe – zgodnie z wytycznymi UODO nie trzeba podawać szczegółów]

Proszę o uwzględnienie usprawiedliwienia.

Z poważaniem,

[Czytelny podpis]
[Imię i Nazwisko Rodzica/Opiekuna Prawnego lub Ucznia Pełnoletniego]

Formy i terminy składania usprawiedliwień

* Forma pisemna: Nadal najpopularniejsza forma. Usprawiedliwienie zazwyczaj składa się wychowawcy klasy. Tradycyjna „kartka” papieru jest wciąż akceptowana przez większość szkół.
* E-dziennik: Coraz więcej szkół korzysta z e-dzienników (np. Librus, Vulcan), które umożliwiają rodzicom elektroniczne powiadomienie o nieobecności dziecka. Często system pozwala na wysłanie wiadomości do wychowawcy, w której można zawrzeć wszystkie niezbędne informacje. Niektóre e-dzienniki mają dedykowane moduły do zgłaszania i usprawiedliwiania nieobecności.
* Zaświadczenie lekarskie: W przypadku dłuższych nieobecności (np. powyżej 3-5 dni, w zależności od statutu) lub chorób zakaźnych, szkoła może poprosić o zaświadczenie lekarskie. Należy pamiętać, że lekarz ma prawo wystawić zaświadczenie o niezdolności do uczęszczania do szkoły, ale bez podawania konkretnej diagnozy, chyba że jest to niezbędne dla celów bezpieczeństwa ucznia w szkole.
* Terminy: Kluczowym aspektem jest terminowość. Statuty szkół zazwyczaj określają maksymalny czas na dostarczenie usprawiedliwienia, który najczęściej wynosi 7 dni od pierwszego dnia nieobecności. Jest to niezwykle ważne, ponieważ przekroczenie tego terminu może skutkować uznaniem nieobecności za nieusprawiedliwioną, nawet jeśli powód był obiektywny. W przypadku przewlekłych absencji, dobrą praktyką jest bieżące informowanie wychowawcy o sytuacji, np. telefonicznie lub poprzez e-dziennik, a następnie dostarczenie zbiorczego usprawiedliwienia lub zaświadczenia lekarskiego po powrocie ucznia do szkoły. Warto zaznaczyć, że w nagłych wypadkach (np. nagła choroba w nocy), zaleca się jak najszybsze poinformowanie szkoły – nawet telefonicznie lub e-mailowo – zanim jeszcze uczeń wróci do szkoły. Formalne usprawiedliwienie można dostarczyć później, w ustalonym terminie.

Przykładem praktycznym może być rodzic, który rano dowiaduje się o przeziębieniu dziecka. Zamiast czekać tydzień, może wysłać krótką wiadomość przez e-dziennik: „Dzień dobry, proszę o usprawiedliwienie nieobecności Jana Kowalskiego z klasy 7b w dniu dzisiejszym z powodu choroby. Usprawiedliwienie pisemne dostarczę po powrocie syna do szkoły.” Taka proaktywna komunikacja buduje zaufanie i świadczy o odpowiedzialności.

Pamiętajmy, że każda szkoła ma swój statut, który jest wiążącym dokumentem. Zawsze warto zapoznać się z jego treścią, zwłaszcza w sekcji dotyczącej zasad usprawiedliwiania nieobecności, aby uniknąć nieporozumień.

Kto Może Usprawiedliwić Nieobecność? Odpowiedzialność Rodziców i Autonomia Pełnoletnich Uczniów

Kwestia tego, kto jest uprawniony do usprawiedliwienia nieobecności ucznia, jest równie ważna jak sama procedura. Podział odpowiedzialności jest jasno określony, a jego zrozumienie pomaga w płynnym funkcjonowaniu systemu szkolnego.

Rola rodziców i opiekunów prawnych

To na rodzicach i opiekunach prawnych spoczywa fundamentalny obowiązek usprawiedliwiania nieobecności dzieci, które nie osiągnęły pełnoletności. W Polsce obowiązek szkolny dotyczy dzieci od 7. do 18. roku życia, a zatem przez większość lat szkolnych to właśnie rodzice są odpowiedzialni za frekwencję swoich pociech.

* Prawna odpowiedzialność: Zgodnie z ustawą o systemie oświaty oraz Kodeksem Rodzinnym i Opiekuńczym, rodzice sprawują pieczę nad dzieckiem, co obejmuje m.in. zapewnienie mu warunków do realizacji obowiązku szkolnego. Niewypełnianie tego obowiązku może wiązać się z konsekwencjami prawnymi, o których mowa w dalszej części artykułu.
* Świadome uczestnictwo: Usprawiedliwienie ze strony rodziców to nie tylko formalność. To dowód, że są oni świadomi nieobecności dziecka, akceptują ją i przyjmują za nią odpowiedzialność. W ten sposób szkoła ma pewność, że dziecko nie opuściło zajęć bez wiedzy i zgody osoby za nie odpowiedzialnej, co jest kluczowe dla jego bezpieczeństwa.
* Komunikacja z wychowawcą: Rodzice są głównym łącznikiem między domem a szkołą. Właśnie dlatego usprawiedliwienia z ich podpisem są tak ważne. Wychowawca, otrzymując taki dokument, może go przetworzyć i zanotować w dzienniku (papierowym lub elektronicznym). W przypadku, gdy nieobecności są częstsze lub budzą wątpliwości, wychowawca zazwyczaj najpierw kontaktuje się z rodzicem, by wyjaśnić sytuację.
* Przykłady z życia: Wyobraźmy sobie ucznia klasy 5, który z powodu nagłej choroby nie może iść do szkoły. To rodzic musi poinformować szkołę (np. telefonicznie) i następnie dostarczyć pisemne usprawiedliwienie. Podpis rodzica na takim dokumencie jest gwarancją, że to on, jako prawny opiekun, podjął decyzję o absencji dziecka i bierze za nią odpowiedzialność.

Możliwość samodzielnego usprawiedliwienia przez pełnoletnich uczniów

Moment osiągnięcia pełnoletności (18. rok życia) to znacząca zmiana w prawach i obowiązkach młodego człowieka, również w kontekście edukacji. Uczeń, który skończył 18 lat, zyskuje pełną zdolność do czynności prawnych i tym samym może samodzielnie usprawiedliwiać swoje nieobecności.

* Autonomia i odpowiedzialność: To duży krok w kierunku autonomii. Pełnoletni uczeń staje się w świetle prawa odpowiedzialny za siebie i swoje decyzje. Ma prawo usprawiedliwiać swoje nieobecności bez zgody czy wiedzy rodziców. Wiąże się to jednak z koniecznością wykazania się dojrzałością i odpowiedzialnością.
* Wiarygodność usprawiedliwienia: Szkoła, przyjmując usprawiedliwienie od pełnoletniego ucznia, oczekuje, że będzie ono wiarygodne i rzetelne. Oznacza to, że uczeń powinien podać prawdziwy powód nieobecności. Choć zasady RODO chronią prywatność, to w przypadku uczniów pełnoletnich, którzy opuszczą wiele lekcji, szkoła może podjąć próbę weryfikacji przyczyn absencji, np. poprzez kontakt z rodzicami (za zgodą ucznia) lub w ostateczności – w przypadku drastycznie niskiej frekwencji – poprzez interwencje pedagogiczne lub psychologiczne.
* Forma i termin: Zasady dotyczące formy i terminu dostarczania usprawiedliwień są dla pełnoletnich uczniów takie same jak dla rodziców. Muszą być one złożone w odpowiednim czasie i zawierać wymagane elementy.
* Praktyczne aspekty: Pełnoletni uczeń, który sam usprawiedliwia swoją nieobecność, na ogół sam podpisuje dokument. Ważne jest, aby szkoła była świadoma, kto jest odpowiedzialny za dany dokument. Przykładowo, jeśli uczeń klasy maturalnej (pełnoletni) spóźni się na lekcje z powodu korków, może samodzielnie napisać usprawiedliwienie i złożyć je wychowawcy. Odpowiada za jego treść.

Co w przypadku braku możliwości usprawiedliwienia przez uprawnioną osobę?

Zdarzają się sytuacje wyjątkowe, w których ani rodzice (np. hospitalizacja, wyjazd za granicę), ani pełnoletni uczeń (np. ciężki wypadek, śpiączka) nie są w stanie samodzielnie usprawiedliwić nieobecności. W takich przypadkach szkoła zazwyczaj wykazuje się elastycznością. Możliwe rozwiązania to:

* Usprawiedliwienie przez inną osobę dorosłą: W przypadku nagłych zdarzeń, np. opieki nad chorym uczniem przez babcię, to ona może poinformować szkołę i dostarczyć wstępne usprawiedliwienie, z adnotacją, że formalne pismo zostanie dostarczone przez rodzica po jego powrocie.
* Kontakt szkoły z instytucjami: W ekstremalnych sytuacjach (np. gdy uczeń jest w szpitalu, a rodzice nie są dostępni), szkoła może sama skontaktować się z placówką medyczną w celu potwierdzenia hospitalizacji ucznia.
* Kurator sądowy: W sytuacjach, gdy nieobecność ucznia jest notoryczna, a kontakt z opiekunami utrudniony lub nieskuteczny