Rewolucja w kanonie lektur: Co nowego od roku szkolnego 2024/2025?
Edukacja to ciągły proces ewolucji, a jej sercem jest podstawa programowa, która wyznacza kierunki nauczania i kształtuje umysły młodych pokoleń. Wraz z nadejściem roku szkolnego 2024/2025 polski system oświaty wprowadza znaczące zmiany w liście lektur obowiązkowych z języka polskiego. To nie tylko kosmetyczna korekta, ale przemyślana rewizja, mająca na celu lepsze przygotowanie uczniów do wyzwań współczesnego świata, zwłaszcza w kontekście zbliżającej się matury w 2025 roku. Nowe wytyczne, które zaczęły obowiązywać, odpowiadają na aktualne potrzeby edukacyjne, stawiając sobie za cel rozwijanie nie tylko wiedzy literackiej, ale przede wszystkim umiejętności krytycznego myślenia, analizy i interpretacji tekstów oraz formułowania własnych opinii.
Zmiany te są odpowiedzią na dynamicznie zmieniającą się rzeczywistość. Lektury obowiązkowe stanowią fundament przygotowania do części ustnej egzaminu maturalnego, a także do testów sprawdzających wiedzę z historii literatury oraz pisania wypracowań. Nowa lista oferuje większą różnorodność pod względem tematyki, gatunków i epok literackich. Od klasyki gatunku, która stanowi kanon polskiego i światowego dziedzictwa, po dzieła współczesnych autorów, które odzwierciedlają bieżące problemy społeczne i kulturowe – wszystko to ma za zadanie wzbogacić perspektywę młodzieży i zachęcić do głębszego zainteresowania literaturą.
Warto podkreślić, że nowelizacja nie oznacza całkowitego zerwania z przeszłością. Umożliwia ona nauczycielom i uczniom korzystanie również z lektur obecnych w poprzedniej podstawie programowej z 2018 roku, co daje elastyczność i szersze spektrum możliwości edukacyjnych. Kluczowym elementem sukcesu egzaminacyjnego, i co ważniejsze – edukacyjnego, będzie zrozumienie głównych motywów, kontekstu historycznoliterackiego analizowanych utworów oraz ich uniwersalnego przesłania. W niniejszym artykule przyjrzymy się szczegółowo, jakie dzieła weszły w skład nowej listy lektur obowiązkowych, dlaczego zostały wybrane i jak efektywnie wykorzystać ten literacki bagaż wiedzy w procesie nauki i przygotowań do egzaminów.
Szkoła Podstawowa: Fundamenty czytelnictwa – Lektury dla młodszych i starszych uczniów
Edukacja literacka rozpoczyna się już na wczesnym etapie, a lista lektur dla szkoły podstawowej na rok szkolny 2024/2025 została skrupulatnie przygotowana z myślą o wszechstronnym rozwoju młodych czytelników. Celem jest nie tylko zapoznanie z konkretnymi tytułami, ale przede wszystkim budowanie nawyku czytania, rozwijanie wyobraźni, empatii i umiejętności rozumienia złożonych treści.
Nowa lista lektur dla klas 1-3 (I-III) szkoły podstawowej – 2024/2025
Dla najmłodszych uczniów, stawiających pierwsze kroki w świecie literatury, kluczowy jest wybór książek, które będą inspirować, bawić i uczyć poprzez proste, ale angażujące historie. Lektury dla klas 1-3 mają za zadanie przede wszystkim rozwijać wyobraźnię, poszerzać słownictwo i budować pozytywne skojarzenia z czytaniem. Na liście znajdziemy klasyki, które od lat cieszą się uznaniem, ale także pozycje, które zyskały popularność w ostatnich latach:
* Waldemar Cichoń, „Cukierku, ty łobuzie!” – Przygody kota Cukierka to idealna propozycja dla dzieci, która uczy empatii, odpowiedzialności za zwierzęta i pokazuje świat z perspektywy domowego pupila. Książka ta rozwija poczucie humoru i wrażliwość.
* Julian Tuwim, „Wiersze dla dzieci” (wybór) – Poezja Tuwima to absolutny kanon. „Lokomotywa”, „Ptasie radio”, „Słoń Trąbalski” czy „Rzepka” to utwory, które z łatwością wpadają w ucho, rozwijają rytmiczność języka, bawią rymami i metaforami. Czytanie ich na głos to doskonałe ćwiczenie wymowy i pamięci.
* Łukasz Wierzbicki, „Afryka Kazika” – Ta książka to wspaniała podróż po Afryce, oparta na autentycznych listach Kazimierza Nowaka, który przemierzył kontynent na rowerze. Uczy otwartości na świat, poznawania innych kultur, a także odwagi i determinacji w dążeniu do celu. Jest to doskonała okazja do dyskusji o geografii i historii.
Wybór literatury dla klas I-III został starannie przemyślany, aby odpowiadać potrzebom edukacyjnym dzieci, jednocześnie oferując różnorodność i atrakcyjność treści. Dzięki temu młodzi czytelnicy mogą poszerzać swoje literackie horyzonty, poznając zarówno klasyczne dzieła, jak i współczesne utwory polskiej literatury.
Wykaz lektur dla uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej
Dla uczniów w wieku 9-12 lat lektury stają się bardziej złożone, wprowadzając elementy fantastyki, przygody i pierwsze refleksje nad światem. Program nauczania nie zapomina o krótszych formach literackich, uwzględniając bajki Ignacego Krasickiego i fragmenty z dzieła Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz”, co stanowi wstęp do poznawania epiki narodowej. Uczniowie z klas IV-VI będą mieli za zadanie przeczytać co najmniej dwie książki z listy podstawowej oraz wybrane utwory z listy uzupełniającej:
* Jan Brzechwa, „Akademia Pana Kleksa” – Powieść, która fascynuje dzieci od pokoleń. Rozwija kreatywność, uczy myślenia nieszablonowego, a postać Ambrożego Kleksa to symbol niezwykłej pedagogiki. Idealna do rozmów o wolności, odwadze i wyobraźni.
* J.R.R. Tolkien, „Hobbit, czyli tam i z powrotem” – Arcydzieło literatury fantasy, które wprowadza w świat mitów i legend. Bilbo Baggins i jego podróż uczy o dojrzewaniu, pokonywaniu własnych słabości, przyjaźni i walce dobra ze złem. Doskonała okazja do rozwijania myślenia symbolicznego.
* C.S. Lewis, „Opowieści z Narnii” (wybór, np. „Lew, czarownica i stara szafa”) – Kolejna klasyka fantasy, która poprzez alegoryczną opowieść porusza tematykę moralną, wiary, poświęcenia i odkupienia. Narnia to kraina, która otwiera umysły na głębsze znaczenia i symbolikę.
* Ignacy Krasicki, wybrane bajki – Krótkie, moralizatorskie utwory, które w przystępny sposób uczą podstawowych wartości, krytykują wady ludzkie i społeczne. Idealne do analizy przenośni i ironii.
* Adam Mickiewicz, wybrane fragmenty „Pana Tadeusza” – Wprowadzenie do polskiej epiki narodowej. Fragmenty powinny być dobrane tak, aby młodzi czytelnicy mogli docenić piękno języka i bogactwo obyczajów szlacheckich, bez obciążania ich całością utworu.
Książki te są odpowiednio dostosowane do poziomu uczniów, co wspomaga rozwój ich zdolności interpretacyjnych i umiejętności oceny literackiej twórczości. Różnorodność w wyborze dzieł ma za zadanie inspirować młodych czytelników do samodzielnego odkrywania wartości płynących z literatury oraz zgłębiania jej kulturowego bogactwa.
Wykaz lektur dla uczniów klas VII-VIII szkoły podstawowej
Dla starszych uczniów podstawówki lista lektur staje się bardziej wymagająca, wprowadzając tematykę społeczną, moralną i psychologiczną, która ma przygotować ich do analizowania bardziej skomplikowanych tekstów w szkole średniej. Uczniowie klas VII-VIII zmierzą się przynajmniej z jedną pozycją z listy podstawowej oraz z tekstami z listy uzupełniającej:
* Charles Dickens, „Opowieść wigilijna” – Ponadczasowa historia o przemianie skąpego i zgorzkniałego Ebenezera Scrooge’a. Utwór ten porusza tematykę moralną, odkupienia, empatii i znaczenia międzyludzkich relacji. Jest doskonałym punktem wyjścia do rozmów o wartościach i konsekwencjach naszych wyborów.
* Antoine de Saint-Exupéry, „Mały Książę” – Filozoficzna baśń, która skłania do refleksji nad sensem życia, przyjaźnią, miłością i samotnością. To utwór uniwersalny, który przemawia zarówno do dzieci, jak i dorosłych, ucząc, że „najważniejsze jest niewidoczne dla oczu”.
* Aleksander Kamiński, „Kamienie na szaniec” – Prawdziwa historia młodych bohaterów Szarych Szeregów – Alka, Rudego i Zośki – w czasach okupacji. To lektura o patriotyzmie, poświęceniu, przyjaźni i walce o wolność. Porusza trudne tematy, ale w sposób przystępny i inspirujący młodych ludzi do refleksji nad wartościami narodowymi i postawą obywatelską.
* Wybrane wiersze polskich poetów – Na tym etapie uczniowie poznają twórczość m.in. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Cypriana Kamila Norwida, Marii Konopnickiej, Ignacego Krasickiego, Bolesława Leśmiana, Juliana Tuwima, Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Wisławy Szymborskiej. To wprowadzenie do poezji jako formy wyrazu emocji, myśli i refleksji nad światem.
* Różnorodne krótsze formy literackie – Oprócz pełnych książek, uczniowie mają również do czynienia z nowelami, opowiadaniami czy esejami, co pozwala na zapoznanie się z różnorodnością gatunków literackich i rozwijanie umiejętności analizy krótkich tekstów.
Dzięki tej liście młodzież nie tylko odkryje różnorodne punkty widzenia w literaturze, ale również rozwija umiejętności krytycznego myślenia i zdolność do interpretacji złożonych komunikatów. Nauczyciele mają również możliwość doboru innych lektur zgodnie z indywidualnymi potrzebami i zainteresowaniami swoich podopiecznych, co sprzyja personalizacji procesu nauczania. Włączenie do programu polskich autorów oraz międzynarodowych klasyków ma na celu zapewnienie szerokiej wiedzy literackiej oraz kształtowanie umiejętności interpretacyjnych u młodzieży, budując solidne podstawy pod dalszą edukację.
Szkoła Średnia – Zakres Podstawowy: Klucze do matury i dziedzictwa kulturowego
Dla uczniów szkół średnich lista lektur obowiązkowych na rok 2024/2025 stanowi fundament przygotowania do egzaminu maturalnego z języka polskiego. Obejmuje ona zarówno arcydzieła literatury polskiej, jak i kluczowe teksty kultury światowej, które nie tylko poszerzają horyzonty literackie, ale także pomagają zgłębić kontekst kulturowy, historyczny i filozoficzny. To właśnie te dzieła, często wymagające głębszej refleksji i analizy, kształtują dojrzałych czytelników i myślących obywateli.
Wykaz lektur w zakresie podstawowym to swoisty kanon, obejmujący:
* Biblia (fragmenty): Absolutny fundament kultury zachodniej. Fragmenty takie jak Księga Rodzaju (stworzenie świata i człowieka, grzech pierworodny, Kain i Abel), Księga Hioba (problem cierpienia), Księga Psalmów (funkcje psalmów), Pieśń nad Pieśniami (miłość), Księga Koheleta (sens życia), Apokalipsa św. Jana (symbolika, uniwersalne motywy) są niezbędne do zrozumienia licznych odniesień w literaturze, sztuce i filozofii. Biblia to źródło archetypów, symboli i wzorców postaw, które przenikają przez wieki.
* Homer, „Iliada” (fragmenty): Epopeja starożytnej Grecji, opowiadająca o wojnie trojańskiej. Koncentracja na fragmentach pozwala poznać heroizm, konflikt wartości (honor vs. życie), los i przeznaczenie. Jest to wprowadzenie do epiki, antycznej wizji świata i źródło mitologicznych motywów.
* Sofokles, „Antygona”: Tragedia antyczna, która porusza uniwersalne dylematy moralne: konflikt prawa boskiego z ludzkim, jednostki z władzą, lojalności rodzinnej z obywatelską. Doskonałe studium postaci i mechanizmów tragizmu. Kluczowa dla zrozumienia dramatu i antycznych korzeni europejskiej kultury.
* William Szekspir, „Makbet”: Jedna z najsłynniejszych tragedii Szekspira, eksplorująca tematykę władzy, ambicji, zbrodni i konsekwencji wyborów. „Makbet” to studium ludzkiej psychiki w obliczu pokusy i poczucia winy, a także analiza tyranii. Niezwykle ważny dla zrozumienia epoki elżbietańskiej i uniwersalnych motywów zła.
* Bolesław Prus, „Lalka”: Arcydzieło polskiego realizmu, ukazujące panoramę Warszawy drugiej połowy XIX wieku. To powieść o miłości niespełnionej, społeczeństwie w kryzysie, pozytywistycznych ideach i ich upadku. Analiza postaci Wokulskiego, Izabeli Łęckiej czy Rzeckiego pozwala zrozumieć złożoność ludzkich motywacji i przemiany społeczne. Lektura obowiązkowa dla zrozumienia polskiej epoki pozytywizmu.
* Stanisław Wyspiański, „Wesele”: Dramat symboliczny, będący diagnozą społeczeństwa polskiego na początku XX wieku. Obrazuje podziały klasowe, marzenia o niepodległości, kompleksy narodowe i rolę inteligencji. Niezwykle istotny dla zrozumienia symboliki w literaturze i roli sztuki w refleksji nad narodową tożsamością.
* Fiodor Dostojewski, „Zbrodnia i kara”: Klasyka literatury rosyjskiej, dogłębne studium psychologiczne bohatera zbrodniczego. Porusza tematykę winy, kary, moralności, religii i poszukiwania odkupienia. Inspiruje do refleksji nad skutkami działań i granicami wolności jednostki.
* Albert Camus, „Dżuma”: Powieść paraboliczna, alegoria zła i absurdalności ludzkiego losu. Wprowadza w rozważania egzystencjalne, dylematy etyczne i problematykę odpowiedzialności w obliczu zagrożenia. Jest to ważny tekst dla zrozumienia filozofii egzystencjalnej i postaw człowieka w sytuacjach ekstremalnych.
Te lektury stanowią istotną część przygotowań do egzaminu maturalnego, gdyż ich znajomość wpływa na umiejętność interpretacji tekstów, formułowania osobistych opinii podczas części ustnej egzaminu oraz pisania wypracowań. Dzięki nim uczniowie rozwijają zdolności krytycznego myślenia oraz analizy literatury w szerszym kontekście kulturowym i historycznym. To nie tylko zapamiętywanie fabuły, ale przede wszystkim zdolność do identyfikacji motywów, symboli, kontekstów i wartości, co jest kluczowe dla dojrzałego odbioru literatury.
Szkoła Średnia – Zakres Rozszerzony: Głębia analizy i wyzwania intelektualne
Dla uczniów, którzy zdecydowali się na zakres rozszerzony z języka polskiego, lista lektur obowiązkowych na rok szkolny 2024/2025 staje się jeszcze bardziej wymagająca. Te teksty, często o złożonej strukturze, nielinearnej narracji i głębokiej problematyce filozoficznej, skłaniają do zaawansowanych analiz i interpretacji. Celem tego poziomu jest rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia na wyższym poziomie, zdolności do multidyscyplinarnej analizy dzieła literackiego oraz przygotowanie do studiów humanistycznych.
Lista lektur zakresu rozszerzonego to często poszerzenie kanonu o twórców eksperymentalnych, trudnych w odbiorze, ale niezwykle ważnych dla rozwoju literatury i myśli humanistycznej. Przykładowo, na tym poziomie uczniowie mogą mierzyć się z dziełami takich twórców jak:
* Franz Kafka (np. „Proces”, „Zamek”): Twórczość Kafki wprowadza w świat absurdu, biurokracji, samotności i poszukiwania sensu w opresyjnej rzeczywistości. Jego proza, często określana mianem „kafkowskiej”, jest doskonałym materiałem do analizy egzystencjalizmu, symboliki snu i psychologicznej presji.
* Joseph Conrad (np. „Jądro ciemności”, „Lord Jim”): Conrad to mistrz psychologicznej prozy i moralnych dylematów. Jego utwory, osadzone często w egzotycznych sceneriach, poruszają kwestie natury ludzkiej, kolonializmu, granicy dobra i zła, honoru i upadku. To idealny materiał do dyskusji o etyce i kolonialnej przeszłości.
* Witold Gombrowicz (np. „Ferdydurke”, „Trans-Atlantyk”, „Ślub”): Gombrowicz to prowokator, który zrewolucjonizował polską literaturę. Jego twórczość koncentruje się na problematyce formy, niedojrzałości, sztuczności relacji społecznych i konieczności ucieczki przed „gębą” i „pupą”. Lektura Gombrowicza to wyzwanie intelektualne, które uczy dekonstrukcji i samodzielnego myślenia.
* Inni autorzy, tacy jak Marcel Proust, James Joyce, Virginia Woolf, Tomasz Mann czy Umberto Eco: W zależności od programu, mogą pojawić się również inni twórcy, których dzieła stanowią kamienie milowe w rozwoju powieści modernistycznej czy postmodernistycznej. Analiza strumienia świadomości, polifoniczności narracji, intertekstualności czy problemów tożsamościowych to codzienność na tym poziomie.
Praca nad tymi dziełami nie tylko polepsza zdolności językowe i erudycję, ale także uczy samodzielnego formułowania myśli, argumentów, budowania spójnych interpretacji i prowadzenia pogłębionej dyskusji. Uczniowie na poziomie rozszerzonym często analizują teksty w kontekście filozoficznym, psychologicznym, socjologicznym, a nawet politycznym. Rozwijają umiejętności syntezy i analizy porównawczej, co jest niezwykle cenne na dalszych etapach kształcenia.
Dla wielu młodych ludzi to istotny etap przygotowujący ich do studiów uniwersyteckich, zwłaszcza na kierunkach humanistycznych, takich jak polonistyka, filozofia, historia sztuki, socjologia czy kulturoznawstwo. Poziom rozszerzony z języka polskiego ma za zadanie wychować świadomych i krytycznych odbiorców kultury, którzy potrafią nie tylko przeczytać tekst, ale także go zinterpretować, umiejscowić w szerszym kontekście i ocenić jego znaczenie.
Most i Dialog: Współcześni autorzy w kanonie lektur – Po co nam Tokarczuk, Herling-Grudziński czy Borowski?
Jedną z najbardziej wartościowych zmian w nowym programie lektur na rok szkolny 2024/2025 jest wzmocnienie obecności współczesnych polskich autorów. Włączenie ich dzieł to nie tylko ukłon w stronę żyjących twórców, ale przemyślana strategia, która ma na celu pokazanie młodzieży, że literatura to żywa materia, reagująca na bieżące problemy i wyzwania. To most łączący klasykę z dzisiejszym światem, umożliwiający dialog międzypokoleniowy i kulturowy.
W nowym kanonie, obok cenionych klasyków, znalazły się utwory takich pisarzy jak:
* Olga Tokarczuk: Laureatka Nagrody Nobla w Dziedzinie Literatury w 2018 roku. Jej twórczość, charakteryzująca się głęboką psychologią postaci, filozoficzną refleksją i często oniryczną atmosferą, jest doskonałym narzędziem do rozwijania myślenia symbolicznego i interpretacyjnego. Utwory takie jak „Prawiek i inne czasy” czy „Dom dzienny, dom nocny”, a także fragmenty z „Ksiąg Jakubowych” czy „Biegunów” wprowadzają uczniów w świat narracji wieloperspektywicznej, tożsamości i pamięci zbiorowej. To okazja do dyskusji o globalizacji, historii i kulturze.
* Gustaw Herling-Grudziński: Autor „Innego świata”, monumentalnego świadectwa życia w radzieckich łagrach. Lektura tego dzieła to niezwykle bolesna, ale konieczna lekcja historii i etyki. Porusza tematykę totalitaryzmu, dehumanizacji, granic człowieczeństwa i siły ducha. To obowiązkowa pozycja dla zrozumienia XX wieku i dyskusji o wolności, godności i odpowiedzialności.
* Tadeusz Borowski: Jego opowiadania, zwłaszcza te zebrane w tomie „Pożegnanie z Marią”, to wstrząsające świadectwo życia w obozach koncentracyjnych. Borowski pisze z perspektywy „człowieka zlagrowanego”, co prowokuje do dyskusji o moralności w warunkach ekstremalnych, relatywizmie dobra i zła, a także o traumie. Jest to bezcenny materiał do zrozumienia literatury faktu i świadectwa.
* Marek Nowakowski: Znany z opowiadań o warszawskiej „ulicy”, o życiu na marginesie społeczeństwa, w trudnych realiach PRL-u i wczesnego kapitalizmu. Jego twórczość to cenne źródło wiedzy o polskiej rzeczywistości społecznej i politycznej ostatnich dekad. Nowakowski, z jego surowym, ale empatycznym spojrzeniem, pozwala młodzieży zrozumieć mechanizmy społeczne i ludzkie postawy w kryzysie.
Włączenie tych autorów do programu edukacyjnego służy nie tylko nauce literatury, lecz także rozwijaniu empatii i umiejętności krytycznego myślenia wśród młodych ludzi. Ich pisma odbijają obecne problemy społeczne i kulturowe, skłaniając młodzież do refleksji nad wyzwaniami naszych czasów. Analiza takich zagadnień jak tożsamość, wolność, pamięć historyczna, trauma czy odpowiedzialność pozwala lepiej zrozumieć współczesny świat i swoje miejsce w nim.
Ta nowa perspektywa, w której klasyka spotyka się z literaturą najnowszą, jest niezwykle wartościowa. Umożliwia uczniom dostrzeżenie ciągłości i zmian w motywach literackich, porównanie postaw bohaterów z różnych epok i zrozumienie, jak uniwersalne problemy ludzkie były i są przedstawiane w literaturze. Zwrócenie uwagi na współczesnych pisarzy w kanonie lektur pomaga młodzieży zgłębić dynamikę bieżących wydarzeń i ich oddziaływanie na jednostki oraz społeczności. Takie podejście kształtuje świadomych obywateli zdolnych do prowadzenia konstruktywnych rozmów o przyszłości i rozumiejących złożoność otaczającego ich świata.
Praktyczny Przewodnik: Jak efektywnie czytać i przygotować się do egzaminów?
Znajomość listy lektur to jedno, ale umiejętność efektywnego czytania i wykorzystania zdobytej wiedzy to zupełnie inna kwestia. Biorąc pod uwagę obszerność materiału, zwłaszcza w kontekście matury 2025, kluczowe jest przyjęcie odpowiednich strategii.
Strategie dla uczniów:
1. Aktywne czytanie: Nie wystarczy „przebiec” oczami po tekście. Czytaj z ołówkiem w ręku. Podkreślaj ważne fragmenty, notuj na marginesach swoje pytania, skojarzenia, wątpliwości. Zwracaj uwagę na: